latie te willen afleiden uit den anderen, zou hij zich zorgvuldig gewacht hebben. Geen oogenblik had hij zich schuldig kunnen maken aan de verwarring van het vorstellende Ich, das Subjekt des Erkennens", „dass, da es als nothwendiges Korrelat aller Vorstellungen, Bedingung derselben ist, nie selbst Vorstellung oder Objekt werden kann"), „das Erkennende, nie Erkannte" 2), met iets dat wél in de reeks der waargenomen objecten kan voorkomen en ook met den naam van „ik" bestempeld wordt 3). Hij zou dan tevens scherper en nadrukkelijker dan nu het geval is, onderscheid gemaakt hebben tusschen de beide beteekenissen van ,,without the mind”, nl. als de „von uns unabhängige Existenz der Dinge an sich selbst und dasjenige, was zur aussern Erscheinung der Dinge gehört: ihre Vorstellung im Raume" 4). De groote tegenstrijdigheid tusschen den onder- en den bovenbouw van zijn stelsel had hem niet verborgen kunnen blijven. Immers aan den

1) A. Schopenhauer, der Satz vom zureichenden Grunde, par. 41 (ed. Grisebach, III pg. 158).

2) A. Schopenhauer, die Welt als Wille und Vorst., I par. 2 (ed. Gr., 1 pg. 35).

3) Professor Mary Whiton Calkins stelt in 'n boekje, getiteld: der doppelte Standpunkt in der Psychologie" 1905, voor onder. scheid te maken tusschen „Vorgangspsychologie" en „lchpsychologie". Op het hierboven besproken standpunt is alle psychologie Vorgangspsychologie". En daarnaast niets anders dan 'n transscendentaalphilosophisch onderzoek naar de voorwaarden dier „Vorgänge". Cf. b. v. ook Hugo Münsterberg, Grundzüge der Psychologie, I pg. 201 v. v. over „das Bewusstseinssubject”.

4) A. Riehl, Kriticismus, I pg. 428; Kant, Kr. d. r. V. IV (ac. ed.) pg. 234; ook H. Rickert, die Grenzen der naturw. Begriffsb., pg. 162.

éénen kant bestrijdt hij, vooreerst, dat ons iets anders gegeven en dus reëel zou kunnen zijn dan waargenomenzijn. Maar dat niet alleen. We zagen 1), hoe feitelijk ieder onbevangen mensch, al ziet hij wel den inhoud van z'n waarneming als precies zoo realiter existeerend aan, d. i. al identificeert 2) hij "percipi" met "esse", "waargenomen. zijn” met „zijn”, daarom nog niet „esse" met "percipi”, „zijn” met „waargenomen-zijn" identificeert, maar integendeel, op wat wijze dan ook, aan de gegeven eigenschappen 'n substantie toevoegt als de voorwaarde van hun zijn. Welnu, Berkeley ontkent ook dit. En aan den anderen kant doet hij, vooreerst, zooals we zagen, bij wijlen ten opzichte van onze zielstoestanden het laatste zelf. Maar dat niet alleen. Door z'n beroep op inward feelings" ten bewijze van het bestaan van mind", blijkt hij naïevelijk van meening, dat hij in dit geval door waarneming 'n ander dan enkel waargenomen-zijn waarneemt 3). „Dass das Ich an sich, oder das Ding an sich des Erscheinungsich, wirkliches Ich, oder aktuelles Selbstbewusstsein, oder bewusstgeistige Individualität und nichts anders sei, dass das Ich als solches reëlles Subjekt aller psychischen Thätigkeiten des Individuums sei, wird als selbstverständlich eben nur darum vorausgesetzt, weil die naiv realisti

1) Cf. pg. 139 v.; ook b.v. E. von Hartmann, Kategorienlehre 496, 521 ; Kant, Kritik der r. V. IV (ac. ed.) pg. 125; Dr. P. H. Ritter a. w. pg. 9. *) Zoo drukken wij het licht van ons later standpunt uit. Feitelijk is het juister, wanneer we zeggen: „waargenomen-zijn” en „zijn” verkeeren nog in een toestand van ongedifferentieerdheid; cf. Ed. von Hartmann, das Grundproblem der Erkenntnistheorie, pg. 3.

3) Cf. b.v. A. Drews, die deutsche Speculation seit Kant2, I pg. 79.

sche Voraussetzung als selbstverständlich gilt. Nur die Unklarheit über diese Abhängigkeit und das Beharrungsvermögen der Gewohnheit verschuldet es, dass der Glaube an das Selbstbewusstseinsich als substantielles Subjekt der psychischen Thätigkeiten den Bruch mit den naiv realistischen Voraussetzungen so haüfig überdauert" 1). Waar die breuk ten opzichte van het stoffelijk substraat heeft plaats gehad, maar „für das Ich noch nicht, da traten die Versuche auf, das Ich als Ding an sich der stofflichen Erscheinungswelt hinzustellen, sei es monadologisch pluralistisch als ein Reich substantiell geschiedener Selbstbewusster Iche, sei es monistisch als ein absolutes Ich mit vielen funktionellen Einschränkungen zu den vielen empirischen Ichen" 2).

één lijn te

stellen.

Met Mach gevoel ik den kostelijken humor, die er „Material" en ligt in 'n woord als het door hem aangehaalde van den ,,spiritual grooten mathematicus W. K. Clifford: „the question is substance" op one in which it is peculiarly difficult to make out precisely what another man means, and even what one means one's self"). Ik beeld me dan ook allerminst in de hier ter sprake gekomen kwestie op enkele bladzijden incidenteel even uitgemaakt te hebben. Alleen hoop ik, dat

3) W. K. Clifford, On the nature of things-in-themselves, II pg. 88, aangehaald door E. Mach, Analyse der Empfindungen X; cf. b.v. ook G. Heymans, die Gesetze und Elemente des wissenschaftlichen Denkens, 2e dr. pg. 416: der Begriff des Ich gehört zu den allerdunkelsten, über dessen eigentlichen Inhalt sich zwar vieles behaupten, aber kaum etwas klar und deutlich erkennen lässt".

althans het volgende duidelijk zal geworden zijn. Locke had gezegd: „Sensation convinces us that there are solid extended substances, and reflexion that there are thinking ones" 1). Hij kwam daartoe door onbewust voor „idea" te "" als substitueeren: „,idea of a thing", en: „ik heb 'n „, „idea' synoniem te beschouwen met: ik ben mij bewust, dat ik 'n ","idea' heb". Welnu, Berkeley had het feit moeten erkennen, dat wij inderdaad aan de eigenschappen, die we waarnemen, 'n substantie toevoegen, die we niet waarnemen, precies zooals we aan de zielstoestanden, die we waarnemen, 'n substantie toevoegen, die we niet waarnemen, en dat we die twee substanties beschouwen als tezamen teweegbrengend onze waarnemingen" genoemde bewustzijnsinhouden of bepaaldheden 2), zoodat ze aan elkaar vastzitten als de twee helften van ons begrip „wereld". Hij had dan verder de vraag hoe we er over het geheel toe komen om te substantieeren, en wat de oorzaak is dat we het doen in twee richtingen, alsook wat het verschil is tusschen de twee soorten van substantie, kunnen beantwoorden zooals hij het noodig oordeelde. Maar in elk geval had hij duidelijk moeten maken, dat, wanneer „der naiv-realistische Glaube an unmittelbare Bewusstseinserfassung des unabhängig vom Bewusstsein seienden Dinges an sich" op zelfbedrog berust, hetzelfde het geval moet zijn met „jeder Glaube an eine unmittelbare Selbsterfassung des Ich im Selbstbewusstseinsacte" 3). Daaruit zou

1) Locke, Ess. c. H. U. II XXIII 29 (I 414).

2) Dr. J. A. der Mouw, a. w. pg. 10; G. Heymans, Ges. und Elem.2, Pg. 419.

3) Ed. von Hartmann, Philosophie des Unbewussten1o, II pg. 29 v.

dan onmiddellijk gevolgd zijn, dat „spiritual substance" in denzelfden zin en in dezelfde mate 'n fictie moet zijn als ,material substance". De ontdekking van het „ik”, dat gelijkelijk subject is bij het aannemen van „spiritual substance" en van material substance", had hem evenwel 'n weg kunnen openen om in beide iets meer te zien dan 'n fictie. Bij 'n nader onderzoek naar de verhouding tusschen het eerste en de beide laatsten en tusschen deze onderling zou hij wellicht de substantieering in beide richtingen zijn gaan zien, op z'n minst, als b. v. voor het „ik" noodzakelijke voorwaarde voor intelligibele relaties zonder welke alle kennis hoegenaamd onmogelijk is 1). Maar dan

1) Ik kan niet nalaten hier 'n bladzijde weer te geven van O. Liebmann uit z'n "die Metamorphosen des Apriori" (in An. der Wirkl. pg. 223 v.): „das Universum, welches wir kennen, ist zunächst nur empirisches Phänomen; im Rahmen des Bewusstseins entsprungen, wird es von den immanenten Intellectualformen dieses Bewusstseins schlechterdings beherrscht, gestaltet, regulirt, wie die Bilder im Kaleidoskop von der Construction dieses Instruments und den darin herrschenden Gesetzen der spiegelnden Reflexion. Unter anderem nun auch der Begriff der „, „Seele" ", wie sie das Volk oder der Metaphysiker sich denkt, ist ja erst innerhalb dieses Bewusstseins erzeugt und geboren, gleich allen übrigen Begriffen; und es heisst daher, das wahre Verhältniss auf den Kopf stellen, wenn man, mit den dogmatischen Aprioristen, die immanenten Intellectualformen einer ,,,,Seelensubstanz" inhäriren lässt, während vielmehr umgekehrt jene Intellectual formen das Prius und die fundamentale Voraussetzung sind, welcher die „, „Seele"" ihr gedachtes Dasein allererst verdankt.... Sämmtliche Vorkantianer ohne Ausnahme gehen in ihrer Erkenntnisstheorie immer von der „ „Seele” aus: diese ist ihnen ein Ding, entweder ein spirituelles oder ein materielles, entweder Individualsubstanz oder Modus der all-einen Weltsubstanz,